Lek. Anna Sadowska-Przytocka
Katedra i Klinika Dermatologii Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu
Wpływ witaminy A na skórę
Objawami niedoboru tej witaminy są między innymi: suchość skóry, łamliwość włosów i paznokci, brak łaknienia, podatność na infekcje, zahamowanie wzrostu u dzieci. Co ciekawe, podobne objawy obserwuje się również w przypadku hiperwitaminozy A.
Termin witamina A odnosi się do kilku substancji o analogicznej budowie, które występują w tkankach zwierzęcych i mają podobne właściwości. Największą aktywność biologiczną wykazuje all-trans retinol. Synonimem retinolu jest akseroftol, witamina wzrostowa, witamina wzrostu nabłonków. Na skutek utleniania retinolu powstaje retinal, a następnie kwas retinowy.
Retinol jest uważany za najpospolitszą postać witaminy A. Jest substancją krystaliczną, charakteryzującą się żółtawym zabarwieniem. Rozpuszcza się w tłuszczach i rozpuszczalnikach organicznych. Jest odporny na działanie zasad. Pod wpływem kwasów ulega odwodnieniu, co powoduje znaczną utratę aktywności witaminowej. Stwierdzono, że retinol i inne karotenoidy nie są wrażliwe na temperaturę rzędu 100oC, jednak w wyższych temperaturach dochodzi do ich rozpadu. Do rozkładu opisywanych związków i ograniczenia ich właściwości dochodzi również podczas działania światła i jełczenia tłuszczów.
Metabolizm retinoidów odbywa się w dużym stopniu w wątrobie. Retinol jest tam magazynowany w formie estru z kwasem tłuszczowym. W miarę wzrostu zapotrzebowania organizmu następuje uwolnienie związku z wątroby i jego hydroliza do all-trans retinolu. Forma ta jest transportowana po związaniu w kompleks z białkiem wiążącym retinol (retinol binding protein, RBP) oraz transtyretyną. Po dotarciu do keratynocytu retinoid przemieszcza się do jego wnętrza i łączy się z odpowiednim receptorem. Wyróżniono dwie grupy receptorów:
- mające powinowactwo do retionolu (Cytosolic Retionol Binding Protein, CRBP),
- mające powinowactwo do kwasu retinowego (Cytosolic Retinoic Acid Protein, CRABP).
Kwas retinowy posiada zdolność wiązania się z receptorami jądrowymi: RAR (retinoic acid receptor) i RXR (retinoic X receptor). W ludzkim naskórku dominuje podtyp RAR-gamma.
Związki z grupy witaminy A przyspieszają odnowę naskórka, wykazują działanie normalizujące w procesach różnicowania keratynocytów. Są odpowiedzialne za proliferację komórek naskórka i złuszczanie warstwy rogowej (startum corneum). Na skutek poprawy struktury warstwy rogowej dochodzi do wzmocnienia funkcji ochronnej naskórka i zmniejszenia przeznaskórkowej utraty wody (transepidermal water loss, TEWL). W skórze właściwej zwiększa się synteza kolagenu dzięki stymulacji czynności fibroblastów, co wpływa na poprawę jędrności, elastyczności i nawilżenia skóry. Udowodniono również wpływ retinoidów na powstawanie nowych naczyń krwionośnych w warstwie brodawkowatej skóry. Witamina A oraz karotenoidy są wchłaniane razem z tłuszczami pokarmowymi. Stwierdzono, że wchłanianie β-karotenu odbywa się 6-krotnie wolniej niż retinolu. β-karoten posiada zdolność wiązania rodników tlenowych i zapobiega uszkodzeniom skóry wywołanym przez UV.
Struktura kwasu retinowego dała początek kolejnym generacjom retinoidów:
- retinoidy I generacji: tretynoina, izotretynoina,
- retinoidy II generacji: acytretyna,
- retinoidy III generacji: beksaroten.
Pochodne witaminy A, takie jak tretynoina i izotretynoina, znalazły zastosowanie w leczeniu wielu jednostek dermatologicznych, jak np. trądzik pospolity i różowaty, łuszczyca, brodawki, liszaj płaski, łupież czerwony mieszkowy, rogowiec dłoni i stóp, rybia łuska. Tretynoina zmniejsza nadmierne rogowacenie warstwy rogowej przyczyniające się do powstania mikrozaskórników, a także prowadzi do udrożnienia ujść gruczołów łojowych. Ma wpływ na zmniejszenie przylegania korneocytów przez rozluźnienie połączeń desmosomalnych. Wpływa na pracę gruczołów łojowych, przyspiesza gojenie się uszkodzeń naskórka. Retinoidy znalazły również zastosowanie w zapobieganiu i leczeniu zmian związanych ze starzeniem się skóry. Ma to związek z lipofilnością tych związków i łatwością przenikania przez błony komórkowe oraz z przyłączaniem się do receptorów jądrowych RAR i RXR. Przez łączenie się ze specyficznymi sekwencjami DNA (tzw. elementy odpowiedzi na kwasy retinowe (retinic acid response elements, RARE) lub przez hamowanie czynnika transkrypcyjnego AP-1 dochodzi do modulacji ekspresji genów. Aktywacja RARE i hamowanie AP-1 wpływa na różnicowanie i proliferację komórek. Klinicznie obserwowano spłycenie się zmarszczek oraz rozjaśnienie przebarwień, plam soczewicowatych oraz piegów. W badaniu histologicznym uwidoczniono zwiększoną syntezę kolagenu i nasiloną angiogenezę. Stwierdzono również właściwości absorbujące promieniowanie UV retinoidów, jednak ze względu na zbadane na modelach zwierzęcych ryzyko fotokancerogenezy, omawiane związki nie są stosowane w preparatach przeciwsłonecznych. Co więcej, ze względu na działania niepożądane miejscowych i ogólnych retinoidów – takie jak: złuszczanie się naskórka, suchość skóry, rumień – związków tych nie zaleca się do stosowania w ciągu dnia oraz w miesiącach letnich.
Witamina A ma szczególne powinowactwo do nabłonków i siatkówki oka. Jest niezbędna w procesie widzenia, ponieważ wchodzi w skład rodopsyny. Jej niedobór może objawiać się złym widzeniem, ślepotą zmierzchową. Innymi objawami deficytu jest: suchość skóry, łamliwość włosów i paznokci, brak łaknienia, podatność na infekcje, zahamowanie wzrostu u dzieci. Co ciekawe, podobne objawy obserwuje się również w przypadku hiperwitaminozy A. W tym przypadku dodatkowym objawem jest powiększenie wątroby i śledziony. Przy spożywaniu dużej ilości produktów bogatych w β-karoten, występuje żółte zabarwienie skóry i spojówek.
Prawidłowe stężenie witaminy A w osoczu wynosi wg różnych źródeł: 0,53–2,27 µmol/l. Dzienne zapotrzebowanie na ten związek różni się w zależności od wieku i płci.
Najbogatszym źródłem witaminy A jest olej z wątroby ryb morskich. Karotenoidy są obecne również w produktach pochodzących od zwierząt roślinożernych, takich jak: masło, mleko, pełnotłuste produkty mleczne oraz żółtka jaj. Produkty bogate w β-karoten to: marchew dynia, szpinak, boćwina, sałata, zielony groszek, pomidory, morele, wiśnie, śliwki i pomarańcze. W wielu krajach celem poprawienia wartości odżywczej stosuje się tzw. witaminizowanie żywności. W witaminę A wzbogaca się margaryny i odżywki dla niemowląt. Wartym uwagi karotenoidem jest likopen, który występuje obficie w pomidorach, arbuzach, czerwonych grejpfrutach oraz owocach dzikiej roży.
Syntetyczne retinoidy podawane ogólnie wywierają działanie teratogenne, dlatego szczególną ostrożność należy zachować przy terapii tymi preparatami kobiet w wieku rozrodczym.
Piśmiennictwo:
1. Bojarowicz H., Płowiec A. Wpływ witaminy A na kondycję skóry. Probl Hig Epidemiol 2010; 91 (3): 352–356.
2. Rutkowski M., Matuszewski T., Kędziora J. i wsp. Witaminy E, A i C jako antyoksydanty. Pol Merk Lek 2010; 29 (174): 377–381.
3. Kim H., Kim B., Jung S. i wsp. Improvement in skin wrinkles from the use of photostable retinyl retionate: a randomized controlled trial. Br J Dermatol 2010; 162; 497–502.
