Analiza częstości występowania wybranych składników roślinnych w kosmetykach oraz ich potencjał uczulający u chorych na wyprysk

Wprowadzenie

Składniki kosmetyków uważane są za jedną z najczęstszych przyczyn alergii kontaktowej [1]. W ostatnich latach obserwuje się rosnące zainteresowanie kosmetykami, które zawierają składniki roślinne. Popularność substancji pochodzenia roślinnego może wynikać z powszechnego przekonania, że ​​mają one wiele korzystnych właściwości, a jednocześnie są bezpieczniejsze niż ich syntetyczne odpowiedniki [2, 3]. Działanie przeciwzapalne, przeciwutleniające, przeciwbakteryjne, przeciwgrzybicze to tylko kilka z wielu właściwości im przypisywanych. Ponadto działanie nawilżające, oczyszczające i perfumujące sprawia, że są one powszechnie wykorzystywane w przemyśle kosmetycznym [4]. Jednakże substancje pochodzenia roślinnego mogą być przyczyną niepożądanych reakcji skórnych, takich jak alergiczne kontaktowe zapalenie skóry, kontaktowe zapalenie skóry z podrażnienia i pokrzywka kontaktowa [3, 4].

Cel pracy 

Celem niniejszej pracy była ocena częstości występowania uczulenia kontaktowego na wybrane substancje pochodzenia roślinnego u chorych na wyprysk. W drugiej części pracy dokonano analizy porównawczej częstości występowania i dystrybucji tych składników w produktach kosmetycznych i higienicznych dostępnych w jednej z największych na polskim rynku drogerii i aptece. 

Pacjenci i metody

Badanie zostało przeprowadzone w okresie od maja do grudnia 2017 r. Grupę badaną stanowiło 181 chorych (120 kobiet i 61 mężczyzn) w wieku od 19 do 85 lat, którzy prezentowali objawy wyprysku. Pacjenci byli leczeni w warunkach szpitalnych i ambulatoryjnie w Klinice Dermatologii oraz w Pracowni Chorób Alergicznych przy Katedrze i Klinice Dermatologii UM w Poznaniu. W grupie kobiet średnia wieku wynosiła 48,3 roku, a średni czas od pojawienia się objawów wynosił dwa lata i osiem miesięcy. W grupie mężczyzn średnia wieku wynosiła 46 lat, średni czas od pojawienia się objawów wynosił trzy lata i trzy miesiące. Zarówno w grupie kobiet, jak i w grupie mężczyzn zmiany skórne najczęściej zlokalizowane były na dłoniach.
Grupa kontrolna obejmowała 42 zdrowe osoby (32 kobiety i 10 mężczyzn) w wieku od 23 do 65 lat. Średnia wieku w grupie kobiet wynosiła 43 lata, w grupie mężczyzn – 38,1 roku. Osoby zakwalifikowane do tej grupy nie wykazywały obciążonego wywiadu ani nie prezentowały w dniu rekrutacji objawów atopowego zapalenia skóry oraz różnych form wyprysku.
U uczestników badania, zarówno w grupie badanej, jak i w grupie kontrolnej, wykonano testy płatkowe (ang. patch test – PT) z wykorzystaniem haptenów Polskiej Serii Podstawowej oraz dodatkowo substancji testowych pochodzenia roślinnego takich jak olej z oliwek (Olea europaea L.), rumianek pospolity (Chamomilla recutita), olejek z drzewa herbacianego (Melaleuca alternifolia), olejek miętowy (Menthae piperitae), arnika górska (Arnica montana), mniszek pospolity (Taraxacum officinale) (tabela 1). Testy aplikowano za pomocą komór IQ Ultra firmy Chemotechnique Diagnostics zamontowanych na niezmienionej skórze okolicy międzyłopatkowej na 48 godzin. Odczyt PT wykonano po 48 i 72 godzinach od rozpoczęcia badania. Interpretację otrzymanych wyników przeprowadzono zgodnie z wytycznymi Międzynarodowej Grupy Badającej Wyprysk Kontaktowy (ang. International Contact Dermatitis Research Group – ICDRG). Badanie uzyskało akceptację Komisji Bioetycznej Uniwersytetu Medycznego w Poznaniu. Wszyscy uczestnicy wyrazili pisemną zgodę na udział w badaniu.
 

Tabela 1.  Badane substancje testowe

W drugiej części niniejszego badania dokonano analizy składu produktów kosmetycznych i higienicznych dostępnych w 2018 r. w jednej z największych na polskim rynku drogerii i aptece internetowej. Przy wyborze apteki i drogerii kierowano się dwoma aspektami: możliwością dostępu online do szczegółowego składu produktów oraz bogatą ofertą produktów. Uwzględniono również fakt, że na stronach internetowych każdy produkt, w zależności od rodzaju i przeznaczenia, został przypisany do jednej, określonej kategorii. Podobna kategoryzacja produktów w wybranej drogerii i aptece umożliwiła przeprowadzenie analizy porównawczej częstości występowania wymienionych składników roślinnych w dostępnych produktach. Analizowane kategorie obejmowały: szampony, odżywki i farby do włosów, mydła, produkty do pielęgnacji stóp, pielęgnacji ust, pielęgnacji dziecięcej, depilacji, produkty do golenia i po goleniu oraz produkty do higieny intymnej. W celu znalezienia produktów zawierających analizowane składniki roślinne wykorzystano dane o szczegółowym składzie produktów zgodnie z nomenklaturą INCI (ang. International Nomenclature of Cosmetic Ingredients), dostępne na stronach internetowych drogerii i apteki. Na podstawie bazy danych CosIng wyodrębniono ze składu analizowanych produktów składniki pochodzenia roślinnego (tabela 2).
Obliczenia statystyczne przeprowadzono przy użyciu pakietu statystycznego STATISTICA 10 PL. Dla zebranego materiału wyliczono statystyki opisowe. Zmienne jakościowe opisano za pomocą liczebności (n) i częstości (%). Do zbadania zależności między zmiennymi jakościowymi zastosowano w zależności od liczebności oczekiwanych test niezależności chi-kwadrat Pearsona lub test chi-kwadrat z poprawką Yatesa. Za istotną statystycznie przyjęto wartość p < 0,05.
 

Tabela 2. Badane składniki roślinne

Wyniki

U żadnego z przebadanych uczestników zarówno z grupy badanej, jak i z grupy kontrolnej nie uzyskano dodatnich wyników PT z haptenami pochodzenia roślinnego. Dodatnie wyniki uzyskiwano najczęściej dla niklu, kobaltu i formaldehydu, które są elementami Polskiej Serii Podstawowej.
Spośród poddanych analizie 2282 produktów kosmetycznych i higienicznych dostępnych w drogerii 317 (13,89%) zawierało w składzie co najmniej jeden z badanych składników roślinnych. W przypadku apteki było to 120 (6,99%) z 1717 analizowanych produktów. Analiza statystyczna wykazała, że odsetek częstości występowania co najmniej jednego z sześciu składników we wszystkich produktach jest większy w drogerii niż w aptece (p < 0,001) (tabela 3).
 

Tabela 3. Częstość występowania analizowanych składników
roślinnych w produktach dostępnych w drogerii i aptece

Najczęściej występującym z badanych składników roślinnych w analizowanych produktach w drogerii był Chamomilla recutita (7,27%). Olea europaea L. występował w 5,08% produktów, Melaleuca alternifolia – w 1,18%, Menthae piperitae – w 0,79%, Arnica montana – w 0,61%, Taraxacum officinale – w 0,00%. W przypadku apteki najczęściej występującym składnikiem roślinnym był Chamomilla recutita – 3,09% analizowanych produktów, następnie Olea europaea L. – 1,92%, Arnica montana – 1,11%, Menthae piperitae – 0,76%, Melaleuca alternifolia – 0,70% i Taraxacum officinale – 0,35% (ryc. 1). 
 

Analiza statystyczna wykazała, że istnieje istotna różnica między apteką a drogerią w częstości występowania Olea europaea L. i Chamomilla recutita. Obydwa składniki występowały częściej w produktach dostępnych w drogerii. Nie stwierdzono istotnej różnicy w przypadku pozostałych z analizowanych składników. 
W drogerii Olea europaea L. najczęściej występował w produktach do pielęgnacji ust (11,76% spośród produktów w tej kategorii), w produktach do pielęgnacji stóp (8,87%), w farbach do włosów (8,14%), w odżywkach do włosów (7,49%) i w mydłach (6,44%). W pozostałych kategoriach częstość występowania Olea europaea L. wynosiła mniej niż 6%. W aptece Olea europaea L. występował głównie w mydłach (9,18% spośród produktów w tej kategorii) i produktach do pielęgnacji ust (4,63%). W przypadku pozostałych kategorii występował w mniej niż 4% produktów. Analiza statystyczna wykazała, że istniała znacząca różnica między drogerią a apteką w częstotliwości występowania Olea europaea L. w produktach w następujących kategoriach: odżywki do włosów, środki do pielęgnacji ust i stóp. Nie wykazano istotnej statycznie różnicy dla pozostałych kategorii (tabela 4).

Tabela 4. Porównanie częstości występowania Olea europaea L. w składzie
w produktach dostępnych w drogerii i aptece z podziałem na kategorie

W drogerii Chamomilla recutita występował najczęściej w produktach do higieny intymnej (14,94% spośród produktów w tej kategorii), produktach do pielęgnacji dziecięcej (14,17%), produktach do golenia (13,79%), produktach po goleniu (12,99%) i odżywkach do włosów (10,57%). W pozostałych kategoriach częstość występowania Chamomilla recutita wynosiła mniej niż 9%. W aptece Chamomilla recutita występował najczęściej w produktach do higieny intymnej (6,94%), produktach do pielęgnacji dzieci (3,85%), szamponach (3,79%) i mydłach (3,06%). W pozostałych kategoriach częstość występowania wynosiła mniej niż 3%. Analiza statystyczna wykazała, że istnieje znacząca różnica w częstości występowania Chamomilla recutita pomiędzy apteką a drogerią w produktach z kategorii odżywki do włosów i produkty do pielęgnacji dzieci. W przypadku pozostałych kategorii nie wykazano istotnej statystycznie różnicy (tabela 5).
 

Tabela 5. Porównanie częstości występowania Chamomilla recutita w składzie
w produktach dostępnych w drogerii i aptece z podziałem na kategorie

Dyskusja

Surowce roślinne były wykorzystywane w recepturach kosmetycznych już od najdawniejszych czasów, zanim to rozwój nauki umożliwił ludzkości syntezę substancji o właściwościach leczniczych i regenerujących [5]. Także współcześnie substancje pochodzenia roślinnego ogrywają istotną rolę w przemyśle kosmetycznym. Rosnące zainteresowanie nimi wynika w znacznym stopniu z oczekiwań i wymagań klientów. Często preferują oni produkty oparte na naturalnych składnikach, które to postrzegane są przez nich jako bezpieczniejsze niż ich syntetyczne odpowiedniki. Koncerny kosmetyczne, odpowiadając na potrzeby konsumentów, regularnie wprowadzają nowe receptury oparte na substancjach pochodzenia roślinnego [6, 7]. 
International Cosmetic Ingredient Dictionary and Handbook opracowany przez Personal Care Products Council podaje, że ponad 22 000 uznanych na całym świecie nazw INCI zostało opracowanych na podstawie zgłoszeń od ponad 3000 dostawców składników z ok. 100 krajów. System INCI zawiera wiele nazw składników sklasyfikowanych jako składniki roślinne. International Cosmetic Ingredient Dictionary and Handbook definiuje składniki pochodzenia roślinnego jako składniki pochodzące bezpośrednio z roślin, niepoddawane żadnym procesom chemicznym. Mogą przybierać różne formy, takie jak: ekstrakty, soki, destylaty, wody, proszki, woski, oleje, smoły, żywice oraz substancje niezmydlane [8].
Przeprowadzona w niniejszym badaniu analiza wykazała, że blisko 14% spośród analizowanych produktów dostępnych w drogerii zawierało co najmniej jeden z sześciu badanych składników. W przypadku apteki było to ok. 7% produktów. Zarówno w drogerii, jak i w aptece najczęściej występującym spośród sześciu składników był Chamomilla recutita. 
Chamomilla recutita należący do rodziny Compositae jest powszechnie stosowany w recepturach kosmetycznych. Wykazuje on właściwości przeciwzapalne, a także sprzyjające gojeniu. Znajduje zastosowanie jako składnik maści, kropli do oczu, a także wielu produktów kosmetycznych i higienicznych, takich jak szampony i odżywki. Ponadto w odróżnieniu od wielu innych roślin jego działanie lecznicze zostało naukowo udowodnione [9, 10]. Spośród analizowanych produktów Chamomilla recutita występował najczęściej w produktach do higieny intymnej (14,94% i 6,94% odpowiednio w drogerii i w aptece). Występował także w ponad 10% produktów do golenia i po goleniu oraz w odżywkach do włosów. Należy również podkreślić, że był on składnikiem ponad 14% produktów do pielęgnacji dzieci dostępnych w drogerii, jednakże w aptece wskaźnik ten dla tej grupy produktów wynosił mniej niż 4%.
Kolejnym najczęściej występującym spośród analizowanych składników był Olea europaea L. Olej z oliwek znany jest z działania nawilżającego i przeciwzapalnego, można go znaleźć w takich produktach jak balsamy do ust, balsamy do rąk, mydła, szampony i olejki do masażu. Stosowany jest również w leczeniu m.in. kontaktowego zapalenia skóry, trądziku różowatego, łojotoku, łuszczycy [5]. Nasza analiza wykazała, że Olea europaea L. występował najczęściej w następujących grupach produktów: pielęgnacja ust, pielęgnacja stóp, odżywki i farby do włosów oraz mydła. Należy podkreślić, że Olea europaea L. występował częściej w produktach dostępnych w drogerii niż w aptece. 
Pozostałe cztery badane rośliny – Arnica montana, Menthae piperitae, Melaleuca alternifolia i Taraxacum officinale – występowały rzadko, w mniej więcej 1% lub mniej produktów. Należy mieć na uwadze, że w naszym badaniu analiza składu produktów została ograniczona do 11 wybranych kategorii, co oznacza, że niektóre z dostępnych w asortymencie produktów nie zostały poddane analizie, a rzeczywista częstość występowania analizowanych składników roślinnych w kosmetykach może być wyższa. Ponadto liczne dane literaturowe wskazują na szereg przypisywanych tym składnikom właściwości, które stanowią o możliwości ich potencjalnego wykorzystania jako składników produktów kosmetycznych i higienicznych. 
Corazza i wsp. przeprowadzili badanie w grupie 2661 osób. 48% uczestników badania zadeklarowało, że stosuje miejscowo produkty zawierające składniki roślinne. Spośród badanych 263 osoby podawały, że stosują preparaty z rumiankiem, 99 uczestników wskazało na produkty z miętą, a 78 osób na produkty z ekstraktem z drzewa herbacianego [11]. Badanie to potwierdza założenie, że wyżej wymienione składniki są obecne w produktach dostępnych na rynku i konsumenci sięgają po nie stosunkowo chętnie.
Olejek z drzewa herbacianego znany jest z działania antybakteryjnego, antyseptycznego i sprzyjającego gojeniu ran. Występuje w wielu produktach, w tym w olejkach do masażu, świecach do aromaterapii, szamponach i balsamach [2, 3, 9]. Olejek miętowy ze względu na swój świeży zapach i smak stosowany jest jako środek aromatyzujący, można go także znaleźć w pastach do zębów, niciach dentystycznych, płynach do płukania ust czy balsamach do ust. Dzięki wielu właściwościom leczniczym, w tym przeciwświądowym, przeciwzapalnym, przeciwbólowym, antyseptycznym i chłodzącym, może być również stosowany miejscowo [3, 12]. Arnika górska dzięki swoim właściwościom przeciwzapalnym i sprzyjającym gojeniu ran stosowana jest w różnych preparatach miejscowych [2, 10]. Znajduje zastosowanie jako składnik miejscowych środków leczniczych m.in. na siniaki, krwiaki, stłuczenia, naciągnięcia i bóle mięśni. Można ją również znaleźć w mydłach, dodatkach do kąpieli, olejkach do masażu czy produktach higienicznych [2, 9]. Mniszek pospolity jest stosowany jako środek wspomagający leczenie m.in. w chorobach wątroby, kamicy żółciowej czy przewlekłym wyprysku i brodawkach. Występuje również jako składnik w kosmetykach [9, 10].
Pomimo powszechnego przekonania, że produkty zawierające substancje pochodzenia roślinnego wykazują wiele korzystnych efektów i są stosunkowo bezpieczne, ich stosowanie może być związane z ryzykiem wystąpienia szeregu skórnych działań niepożądanych [2, 3]. W badaniu przeprowadzonym przez Corazzę i wsp. spośród 1274 uczestników 11% deklarowało wystąpienie skórnych działań niepożądanych po aplikacji produktów zawierających substancje pochodzenia roślinnego. 
U 122 osób, które zgłaszały niepożądane reakcje, wykonano testy płatkowe z haptenami pochodzenia roślinnego. Dodatnie reakcje stwierdzono u 16% z nich, w tym trzy przypadki uczulenia na miętę, dwa przypadki uczulenia na olejek z drzewa herbacianego i po jednym przypadku uczulenia na rumianek i arnikę [11].
Według danych z piśmiennictwa częstość występowania dodatnich wyników testów płatkowych z olejkiem z drzewa herbacianego w rutynowych badaniach wynosi od 0,1 do 3,5%. Ponadto w literaturze opisano co najmniej 90 przypadków reakcji alergicznych na olejek z drzewa herbacianego. W większości były one spowodowane stosowaniem nierozcieńczonego olejku lub produktów o wysokim jego stężeniu w celach terapeutycznych, takich jak leczenie trądziku czy zakażeń grzybiczych [13]. 
W piśmiennictwie niewiele jest doniesień o występowaniu skórnych reakcji niepożądanych związanych ze stosowaniem olejku z oliwek. W badaniu przeprowadzonym przez Kranke i wsp. w grupie 100 osób dodatnie wyniki testów płatkowych z olejkiem z oliwek otrzymano w pięciu przypadkach, a tylko w jednym przypadku odczyn został uznany za istotny kliniczne. Według autorów byłoby zatem wskazane klasyfikowanie olejku z oliwek raczej jako substancji słabo drażniącej aniżeli uczulającej kontaktowo [14]. 
W przypadku olejku miętowego opisywano rekcje alergiczne, które dotyczyły przypadków bezpośredniej aplikacji na skórę, a głównym alergenem był prawdopodobnie mentol. Analiza wyników 10 badań przeprowadzonych w latach 1970–2012 wykazała, że częstość występowania alergii kontaktowej na olejek miętowy, określonej na podstawie dodatniego wyniku PT, wynosiła od 0,3 do 1,8%. W innych badaniach przeprowadzonych na wybranej grupie pacjentów (wśród osób stosujących produkty zawierające olejek miętowy) reakcje dodatnie obserwowano częściej – w 0,6–19% przypadków [15].
W piśmiennictwie wiele uwagi poświęca się roślinom należący do rodziny Compositae, która obejmuje m.in. takie gatunki jak Arnica montana, Chamomilla recutita i Taraxacum officinale. Za rozwój reakcji alergicznych w przypadku roślin z tej rodziny odpowiadają seskwiterpeny laktonowe [16]. Jednakże w literaturze niewiele jest najnowszych danych dotyczących częstości występowania uczulenia kontaktowego na poszczególne rośliny z gatunków należących do Compositae, dotyczy to zarówno Arnica montana, Chamomilla recutita, jak i Taraxacum officinale. 
Analiza wyników badania przeprowadzonego w 2001 r. wykazała, że spośród 443 badanych osób tylko nieco ponad 1% było uczulonych na arnikę [17]. W badaniu przeprowadzonym przez Glissen i wsp. w grupie 193 uczestników dodatnie wyniki PT z arniką otrzymano u ośmiu. Autorzy opisali także przypadek pacjenta z alergicznym kontaktowym zapaleniem skóry w obrębie kończyny dolnej, który stosował nalewkę z arniką po ukąszeniu przez owada. Badacze zwracali uwagę na fakt, że w opisywanym przypadku przeprowadzone komercyjne testy płatkowe dały negatywny wynik. Pozytywną reakcję zaobserwowano po przeprowadzeniu testu ze składnikami żelu, który wywołał reakcję [18].
W piśmiennictwie niewiele jest doniesień dotyczących wystąpienia kontaktowego zapalenia skóry po zastosowaniu rumianku. Jednakże u osób z alergią na gatunki z rodziny Compositae pozytywne wyniki PT z wyciągiem z rumianku stwierdza się stosunkowo często (między 57 a 64%) [19]. W literaturze opisywane są przypadki reakcji alergicznych po spożyciu herbaty z rumianku. Anazai i wsp. opisali przypadek 75-letniej kobiety z dwumiesięcznym wywiadem swędzących zmian skórnych okolic podbródka, powiek i uszu, która to w wywiadzie podawała codzienne spożycie gorącej herbaty z rumianku. Przeprowadzone testy skórne wykazały dodatnią reakcję na rumianek, a po zastosowaniu miejscowo pimecrolimusu i zaprzestaniu spożywania herbaty u pacjentki zaobserwowano poprawę stanu klinicznego [20].
Taraxacum officinale jest jednym z najczęściej występujących w środowisku gatunków z rodziny Compositae. W literaturze istnieje jednak bardzo niewiele doniesień o mniszku pospolitym wywołującym alergiczne kontaktowe zapalenie skóry, a w większości przypadków reakcje te były wywoływane przez pyłek lub kontakt z liśćmi [21].

Podsumowanie

Analiza wyników przeprowadzonego badania wykazała, że wiele produktów kosmetycznych i higienicznych zawiera różne składniki roślinne. Spośród analizowanych składników najpopularniejszymi wydawały się Chamomilla recutita i Olea europaea L. Zestawienie wyników analizy częstości występowania badanych składników roślinnych w produktach dostępnych w aptece z produktami dostępnymi w drogerii wykazało, że analizowane składniki roślinne występują istotnie statystycznie częściej w produktach dostępnych w drogerii. Jednakże nie stwierdzono dodatnich reakcji w PT na badane substancje pochodzenia roślinnego zarówno w grupie chorych na różne formy wyprysku, jak i w grupie kontrolnej. Zaobserwowano, że na ryzyko rozwoju zapalenia skóry spowodowanego przez rośliny wpływ mogą mieć takie czynniki jak wrażliwość gospodarza i stopień narażenia. W związku z tym upośledzenie funkcji bariery ochronnej skóry może zwiększać skłonność do rozwoju uczuleń. Z drugiej strony osobom chorującym na wyprysk zdecydowanie zaleca się regularne nawilżanie skóry i aby osiągnąć ten cel, stosują one emolienty. Obecnie na rynku dostępna jest szeroka gama produktów tego typu, a ich skład dla pacjentów z alergią powinien być możliwie jak najprostszy i stosunkowo rzadko obejmuje produkty roślinne. 
W ostatnich latach wprowadzono również emolienty „plus” – nielecznicze produkty zawierające składniki aktywne, ale niespełniające definicji ani niewymagające rejestracji jako leki miejscowe. W skład tych produktów wchodzą saponiny, flawonoidy i ryboflawiny z wyciągu z owsa pozbawionego białek lub lizaty bakteryjne [22, 23]. Możliwe zatem, że chorzy na wyprysk, mając do wyboru wiele produktów nawilżających i łagodzących, wybierają te emolienty częściej niż „naturalne” produkty roślinne i dlatego rzadko ulegają uczuleniu na te ostatnie. 

Piśmiennictwo

1. Kordus K., Spiewak R. Emollients from the pharmacy – a relief or a threat to patients with eczema? Allergy Asthma Immunology 2012; 17 (3): 147–153.
2. Oliver B., Krishnan S., Rengifo Pardo M., Ehrlich A. Cosmeceutical Contact Dermatitis – Cautions To Herbals. Current Treatment Options in Allergy 2015; 2 (4): 307–321. 
3. Jack A.R., Norris P.L., Storrs F.J. Allergic contact dermatitis to plant extracts in cosmetics. Semin Cutan Med Surg 2013; 32 (3): 140–146.
4. Corazza M., Borghi A., Lauriola M.M., Virgili A. Use of topical herbal remedies and cosmetics: a questionnaire-based investigation in dermatology out-patients. J Eur Acad Dermatol Venereol 2009; 23 (11): 1298–1303. 
5. Aburjai T., Natsheh F.M. Plants used in cosmetics. Phytotherapy Research 2003; 17 (9): 987–1000. 
6. Carvalho I.T., Estevinho B.N., Santos L. Application of microencapsulated essential oils in cosmetic and personal healthcare products – a review. International Journal of Cosmetic Science 2016; 38 (2): 109–119. 
7. Schmidt B.M. Responsible Use of Medicinal Plants for Cosmetics. Hort Science 2012; 47 (8): 985–991.
8. Pepe R.C., Wenninger J.A., McEwen G.N. International Cosmetic Ingriedient Dictionary and Handbook 16th ed. Personal Care Products Council. Washingto 2016.
9. Aberer W. Contact allergy and medicinal herbs. J Dtsch Dermatol Ges 2008; 6 (1): 15–24. 
10. Paulsen E. Contact sensitization from Compositae containing herbal remedies and cosmetics. Contact Dermatitis 2002; 47 (4): 189–198. 
11. Corazza M., Borghi A., Gallo R., Schena D., Pigatto P., Lauriola M.M. Topical botanically derived products: use, skin reactions, and usefulness of patch tests. A multicentre Italian study. Contact Dermatitis 2014; 70 (2): 90–97. 
12. Herro E., Jacob S.E. Mentha piperita (peppermint). Dermatitis 2010; 21 (6): 327–329.
13. De Groot A.C., Schmidt E. Tea tree oil: contact allergy and chemical composition. Contact Dermatitis 2016; 75 (3): 129–143. 
14. Kränke B., Komericki P., Aberer W. Olive oil – contact sensitizer or irritant? Contact Dermatitis 1997; 36 (1): 5–10.
15. De Groot A., Schmidt E. Essential Oils, Part V. Dermatitis 2015; 27 (6): 325–332.
16. Świerczyńska-Machura D., Krakowiak A., Pałczyński C. Alergia zawodowa spowodowana przez rośliny ozdobne. Medycyna Pracy 2006; 57 (4): 359–364.
17. Reider N., Comericki P., Hausen B.M., Fritsch P., Aberer W. The seamy side of natural medicines: Contact sensitization to arnica (Arnica montana L.) and marigold (Calendula officinalis L.). Contact Dermatitis 2001; 45 (5): 269–272. 
18. Gilissen L., Huygens S., Goossens A. Allergic contact dermatitis caused by topical herbal remedies: importance of patch testing with the patients’ own products. Contact Dermatitis 2018; 78 (3): 177–184. 
19. Paulsen E., Otkjaer A., Andersen K.E. The coumarin herniarin as a sensitizer in German chamomile [Chamomilla recutita (L.) Rauschert, Compositae]. Contact Dermatitis 2010; 62 (6): 338–342.
20. Anzai A., Vázquez Herrera N.E., Tosti A. Airborne allergic contact dermatitis caused by chamomile tea. Contact Dermatitis 2015; 72 (4): 254–255. 
21. Martinez M., Poirrier P., Chamy R., Prüfer D., Schulze-Gronover C., Jorquera L., Ruiz G. Taraxacum officinale and related species – An ethnopharmacological review and its potential as a commercial medicinal plant. Journal of Ethnopharmacology 2015; 169: 244–262.
22. Wollenberg A., Barbarot S., Bieber T., Christen-Zaech S., Deleuran M., Fink-Wagner A., Gieler U., Girolomoni G., Lau S., Muraro A., Czarnecka-Operacz M., Schäfer T., Schmid-Grendelmeier P., Simon D., Szalai Z., Szepietowski J.C., Taïeb A., Torrelo A., Werfel T., Ring J. Consensus-based European guidelines for treatment of atopic eczema (atopic dermatitis) in adults and children: part I. JEADV 2018; 32: 657–682.
23. https://emedicine.medscape.com/article/1090097 [accessed online: 12.09.2019].